HIỆN TƯỢNG "LẠI GẠO"

Trên báo Văn Nghệ, có lần, tôi đã được đọc một truyện ngắn, trong đó kể chuyện hai vị cán bộ về hưu, tranh nhau chức chủ tế, trong một dịp làng mở hội.
Trước mắt tôi, bài tạp văn Chiến binh khi đã về già của Nguyễn Khải * bày ra một cảnh thay đổi vui vui như sau: Gần năm chục năm trước, thị xã Hưng Yên bước vào kháng chiến chống Pháp bằng một cuộc từ bỏ lớn, đó là từ bỏ mọi thói mê tín vốn đã thâm căn cố đế: "Bói bụt ở chùa Chuông, bỏ. Xin thẻ ở đền Mẫu, cũng bỏ. Rước Niềm, rước Du của hội Mẫu vào tháng ba ta cũng bỏ luôn. Hình như mọi người không ai bảo ai đều muốn sống theo lề luật mới (...)". Còn giờ đây thì có hiện tượng ngược lại. Người ta đua nhau lễ bái... Và lạ nhất là mấy ông cán bộ cũ nhà mình cũng tham gia vào việc tế lễ một cách hào hứng. Một người trong số đó được tác giả phác họa khá tỉ mỉ: "Ông nói ngày nhỏ có người xem lá số của ông, bảo ông có số thờ. Một đời trong quân ngũ, có lúc nào nghĩ tới cúng bái, đã tưởng lá số lấy sai; nào ngờ lúc về già, lại được làm tôi tớ của Mẫu, cả ngày quanh quẩn nơi thờ tự của ngài, chả còn thiết gì đến con cháu. Một nhân vật như thế, có sự ăn nhập tuyệt vời với đám đông chung quanh. "Các bà đi lễ chắp tay đồng thanh nói: Lạy Mẫu mớ bái, Mẫu đã chọn làm ghế làm đệm của Mẫu làm sao mà trốn được. Ông kia lại nói, tiếng bổng tiếng trầm, lời lẽ cứ trôi ra tuồn tuột như một anh thầy cúng rất thạo nghề, rằng từ ngày được hầu hạ Mẫu, vợ chồng ông rất khỏe mạnh, con cái đều ăn nên làm ra, tức là ngài đã xá u xá mê xá nhầm xá lỗi cho ông vì ông đã biết quay đầu trở lại. Các bà tín nữ lại đồng thanh kêu tiếp: Lạy Mẫu mớ bái, ngài giơ cao đánh khẽ".
Điều thú vị nhất là ở đoạn về sau, tác giả chợt phát hiện cái ông già hoan hỉ được hầu hạ Mẫu ấy, gần năm chục năm trước, là một chiến sĩ: "dáng vóc cao lớn, đội mũ sắt, khoác xà cột da, ngang lưng đeo một khẩu súng ngắn và hai trái lựu đạn", từng đã đứng ra diễn thuyết về kháng chiến, và trong tâm trí tác giả, là "cái chân dung hào hùng và lãng mạn của một chàng trai Việt Nam buớc vào chiến trận".

Trong tiếng Việt, chữ lại khi đặt trước một từ khác, là để chỉ một quá trình đảo ngược: Như lại bữa là ăn trả bữa; lại gạo là chỉ bánh đã nấu, mà trở lại khô cứng, như khi chưa nấu; hoặc lại giống là sự xuất hiện một yếu tố của tổ tiên xưa như người có lông, người có đuôi...
Trường hợp mà Nguyễn Khải vừa miêu tả ở trên (cũng như nhiều chuyện tương tự đã được nhắc tới đây đó trên mặt báo) đúng là một sự lại gạo ở cấp tinh vi hơn: lại gạo trong cách sống, trong niềm tin. Người ta quay trở lại với những gì từng lên án và xem là cổ hủ, lạc hậu. Hơn thế nữa, đó là một sự trở lại thành tâm, tự nguyện, khiến cho con người trở lại kia thấy sung sướng đến nở lòng nở ruột. Cuối cùng, chỉ có cách kết luận: trong khi tham gia vào cuộc vận động cách mạng hôm qua, những người ấy chưa có sự nhận thức sâu sắc, chẳng qua thấy xung quanh làm thì cũng hùa theo. Có nhận thức sâu sắc thì trong khi hoạt động, đồng thời làm công việc tự cải tạo, làm thay đổi hẳn con người của mình. Còn như hùa theo mọi người thì không trước thì sau, sẽ trở lại với cái lai do bản mệnh. Và bởi mấy ông cán bộ nói trong bài tạp văn Chiến binh khi đã về già, chẳng qua cũng là nông dân, cởi áo cán bộ ra là nhập ngay được với bà con làng xóm, cho nên, vấn đề nhà văn Nguyễn Khải nêu lên ở đây cũng là vấn đề nhức nhối của nông thôn ta hiện nay, sự trở lại của những tập quán mê tín dị đoan, mà có một thời chúng ta tưởng đã tuyệt diệt. Trong khi suy nghĩ về hiện tượng này, và những hiện tượng lại gạo tương tự, có người chỉ đổ thừa cho kinh tế thị trường. Nhưng có lẽ, nên tìm nguyên nhân ở ngay trong quá khứ mấy chục năm qua: có phải là trong khi mải miết với những công việc lớn lao, mỗi chúng ta cũng như cả quê hương làng xóm chúng ta chưa để cho cái mới ngấm sâu vào mình cho nên khi có dịp thuận lợi, lập tức cái cũ bột phát trở lại?!

Đến đây, có thể có người sẽ lý sự: - Sao anh làm gì mà nghiệt ngã thế? Cái chuyện hôm qua tôi bỏ lễ, bỏ bái là sai, giờ tôi có quyền sửa! Chính nhờ cách mạng rồi tôi mới hiểu ra các giá trị văn hóa dân tộc, nên tôi tính chuyện trở lại, có gì là lạ?
Vâng, đây là một cách lập luận hiện rất phổ biến và nghe ra cũng có lý. Chỉ hiềm có phải là đúng như thế không, thì cần xem kỹ một chút.
Bên cạnh Chiến binh khi đã về già Nguyễn Khải còn có một truyện ngắn mang tên Một thời gió bụi ** kể về một sự việc xảy ra theo hướng hoàn toàn ngược lại. Đọc thiên truyện này, người ta biết rằng tại một làng nọ, có một bọn cả gan đập phá một ngôi mộ cổ. Đó là một bà thứ phi từ đời chúa Trịnh. Mộ bị bật tung, cái xác chôn đã mấy trăm năm (song được chèn quanh bởi những túi gạo rang và lụa là gấm vóc nên thân người con nguyên) nay bị lấy cắp mất cái đầu, chắc để tìm vàng - cảnh tượng thật thê thảm hết chỗ nói.
Một bên mê mẩn với thần thánh và lao vào hầu hạ thần thánh. Một bên làm chuyện bạo thiên nghịch địa báng bổ tổ tiên. Sao ở nông thôn cùng lúc lại có hai hiện tượng trái ngược nhau đến vậy? Theo cách trình bày của Nguyễn Khải thì điều đó chẳng có gì lạ. Bởi đó chẳng qua chỉ là hai mặt của một quá trình - quá trình tính vụ lợi lên ngôi và trở thành nhân tố chủ đạo chi phối mọi hành động của con người. Hóa ra chẳng ai thực sự vô thần mà cũng chẳng ai có được một lòng tin cho vô tư, cho sâu sắc. Cứ thấy lợi thì làm. Có lợi, thì việc càn rỡ, việc xấu, xúc phạm tới mọi điều cao cả thiêng liêng cũng chẳng từ. Rồi nếu nhắm thấy có lợi, thì sẵn sàng cầu cúng đền này miếu nọ, và đứng ra lo việc cầu cúng cho mọi người. Ở cuối bài tạp văn Chiến binh khi đã về già, nhà văn không quên bỏ nhỏ một chi tiết: Trong khi cái con người từng cả đời trong quân ngũ nhưng lại có "số thờ" kia, đang mải miết trò chuyện về sự linh ứng của Mẫu, thì bên chính điện bà đồng đền ngồi nhăn nhó bực bội. Hóa ra có sự ăn chia nào đó không sòng phẳng giữa các bên có liên quan xung quanh những đồng tiền công đức cúng vào đền. Đấy, lý do khiến cho người ta từ chỗ không tin đến chỗ đi thuyết minh về đức tin, thật ra là ở chỗ ấy!

Câu chuyện Nguyễn Khải kể ở đây xảy ra ở Hưng Yên nhưng cũng có thể xảy ra ở Hải Dương, ở Bắc Ninh, ở nhiều tỉnh khác. Sự vụ lợi, suy cho cùng đâu cũng có, thời nào cũng có, và nếu như bảo rằng nó là động cơ sâu xa chi phối mọi hành động của một số người thì cũng là lẽ thường tình. Tuy nhiên ở đây tôi chỉ xin phép bổ sung thêm một chi tiết nhỏ, có liên quan tới cách xử sự đang xảy ra hàng ngày. Là thường những người lại gạo có cách lý sự rất tuyệt vời. Nói cho cùng thì những năm tháng hoạt động cách mạng chưa hết dấu vết nơi họ, và trong thâm tâm, họ cũng có chút xấu hổ. Thế nhưng sau khi thấy cả đời mình thua thiệt và chả còn biết nương tựa vào đâu, họ không còn cách nào khác là lần mò kiếm chút lợi lộc, dù có mang tiếng lại gạo cũng đành chịu. Và để tự biện hộ, họ phải khoác cho hành động của mình những ý nghĩa lớn lao. Bởi vậy mới có những lời rao giảng thật to, rằng mình làm thế tức là tôn trọng truyền thống ông cha, là trở về cội nguồn, và tất nhiên là có ý nghĩa bảo tồn và giữ gìn di sản văn hóa dân tộc. Đây chính là nét đặc trưng mà chỉ sự mê tín thời nay mới có, nó khiến cho thật giả khó lường và có những chuyện buồn cười mọi người trông thấy nhỡn tiền mà không dễ gì thay đổi.
SỐ TRUY CẬP đang online